Komisja Ochrony Przyrody

W powiecie sieradzkim można spotkać liczne ślady  pałaców i dworków wznoszonych od późnego średniowiecza do pierwszych dziesięcioleci XX w. oraz znajdujące się w ich otoczeniu, lepiej lub gorzej utrzymane, pozostałości parków.

Sporo budowli dworskich zachowało się. Najliczniejsze są niewielkie szlacheckie dworki. Wynika to z faktu, że w naszym regionie dominowały średnie i małe posiadłości ziemskie. Ograniczone możliwości finansowe ziemian sieradzkich nie pozwalały na podejmowanie większych inicjatyw architektonicznych. Te dworki, mają nie tylko wyjątkowy urok, ale również bogatą historię. Niestety, tylko niektóre z nich poddano gruntownemu remontowi (Rychłocice, Chojne, Inczew, Kliczków Mały), część zaś znajduje się w stanie ruiny (Wola Flaszczyna, Sędzice, Charłupia Wielka), a wiele znanych jest tylko z opisu (Niechmirów, Czarnożyły, Dąbrówka Sieradzka, Smardzew, Gruszczyce, Bogumiłów). Dobrze zachowany jest dwór w Kościerzynie, należący do najmłodszych zabytkowych dworków Ziemi Sieradzkiej. Wzniesiony został w l. 1914 – 1916 dla syna Wincentego Prądzyńskiego – Stanisława, prawdopodobnie według jego projektu. Obiekt jest przykładem tzw. „stylu narodowego” w architekturze polskiej, w swej odmianie – „stylu dworkowym”. Stanisław Prądzyński gospodarował w Kościerzynie do II wojny światowej, doprowadzając majątek do wysokiej kultury rolnej. Będąc od 1922 r. do wojny prezesem Sieradzkiego Oddziału Związku Ziemian, zorganizował w Sieradzu Spółdzielnię Rolniczą, a do Kościerzyna sprowadzał studentów na praktyki rolne. (Do tradycji tej nawiązano po wojnie tworząc w majątku ośrodek kształcenia rolników). Podczas wojny we dworze gospodarowali Niemcy. Po ich wyparciu z naszych ziem w resztówce dawnego majątku utworzono Liceum Rolnicze. W 1948 r. – roczną Szkołę Mechanizacji Rolnictwa, a w 1966 r. – Zasadniczą Szkołę Rolniczą. Rok 1977 zapisuje się w historii obiektu utworzeniem w Kościerzynie (oraz w Inczewie i Kobierzycku), Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego „Inczew” z siedzibą w Kościerzynie. Obecnie użytkownikiem dworu i parku oraz zabudowań folwarcznych jest Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, który oddzielony został od „Inczewa” w 1991r. Do naszych czasów dotrwał w Kościerzynie dworek w niewiele zmienionej formie.

Budynek otacza park o pow. 5 ha, w którym utworzono staw z wyspą. Spotkamy tutaj liczne gatunki naszych rodzimych drzew, o których tak pięknie napisał Włodzimierz Ścisłowski w wierszu Polskie drzewa.

Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa!
Wiatr wam ballady swoje śpiewa
i rozczesuje wasze liście,
co w oczach mienią się srebrzyście.

Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa!
Wiosenna poi was ulewa,
a potem grzeje ciepłe słońce
i słychać znów słowików koncert.

Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa!
Już was niejeden wiersz opiewał!
Pod lipą siedział Kochanowski
i poszum liści zmieniał w głoski!

Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa!
Wiosna was szczodrze przyodziewa
i trwacie tak na naszej ziemi
na przemian w bieli i w zieleni.

Park jest bardzo dobrze utrzymany, można się po nim swobodnie poruszać i zapoznać z jego bogatą florą. Spacer warto rozpocząć od malowniczej alei grabowej. Jak dalece grab jest drzewem pospolitym na naszych ziemiach, dowodzą bardzo liczne nazwy miejscowości wywodzące się od tego drzewa: Grabów, Grabina, Grabownice, Grabczychy, Grabki Duże, Grabki Małe i inne. Grab pospolity (Carpinus betulus L.) jest drzewem Europy Środkowej, Zachodniej i Południowej. Na wschodzie sięga po Białoruś i Ukrainę. W Polsce występuje na terenach północno-wschodnich i wschodnich. Drzewo to osiąga wysokość od 10 do 20 m. Pień u odziomka ma często listwowate zgrubienia i aż do późnego wieku pokryty jest gładką, szarą korowiną. Liście są podłużnie jajowate, podwójnie piłkowane, zaokrąglone u nasady. Kotki męskie i żeńskie występują na tym samym drzewie a pojawiają się w kwietniu – maju po ukazaniu się liści. Owocem są płaskie, żeberkowane orzeszki długości około 8 mm, z trójklapowym skrzydełkiem, dojrzewające w końcu września. Drewno grabu, ciężkie, niezwykle twarde, trudno łupliwe, bardzo sprężyste, rezonansowe, białe i połyskliwe – używane bywa w stolarstwie i kołodziejstwie, a również do wyrobu instrumentów muzycznych, narzędzi, jak młotki do bicia mięsa, szewskie kopyta, styliska, części maszyn, śruby, koła zębate.

Od głównej bramy wjazdowej do dworu prowadzi aleja lipowa, z okazałymi lipami drobnolistnymi (Tilia cordata MILL.). Lipa do późnego średniowiecza była drzewem opiekuńczym poszczególnych osób i całych rodów. Kiedy Bóg dał dziecię, sadzono koło domu lipę, wierząc w tajemniczy związek między siłą życiową i przydatnością tego drzewa, a cechami i losem nowo narodzonego człowieka. Śluby też upamiętniano sadzeniem lip. Lipa drobnolistna występuje w całej Europie. Na północy sięga po Szwecję, a na wschodzie po Ural. W Polsce występuje na terenie całego kraju (w górach do 800 m n.p.m.). Może żyć do 800 lat. Liście ma nieco ukośnie sercowate, zaostrzone, długości 5-8 cm, piłkowane, od spodu niebieskozielone, z kępkami rdzawych włosków w kątach nerwów. Lipa zaczyna owocować między 10 a 30 rokiem życia. Jej żółtawe kwiaty, zebrane po 5-8 w zwisające wierzchotki wydają w lipcu odurzającą woń. Intensywnie odwiedzane są przez pszczoły. Owocem jest kulisty, gładki, cienkościenny orzeszek. Lipa należy do ważnych gatunków miododajnych, a jej miękkie, białawe drewno stanowi wspaniały materiał rzeźbiarski. Wykorzystał je między innymi Wit Stwosz do wyrzeźbienia Ołtarza Mariackiego. Łyko lipy używane jest do wyrobu plecionek.

Kolejna aleja, jesionowa, prowadzi w pobliżu stawu. Rosnące przy niej jesiony wyniosłe (Fraximus excelsior) mają imponujące rozmiary, a dwa z nich są uznane za pomniki przyrody.

Pomiędzy dworem a aleją grabową spotkamy jeszcze jedno pomnikowe drzewo. Jest to klon srebrzysty (Acer saccharinum L.), dorastający w Polsce do 25 m wysokości. Drzewo charakteryzuje szeroka, rozłożysta korona ze zwisającymi bocznymi gałęziami. Kora jest popielatoszara, za młodu gładka. Liście głębokodzielne, spodem białe, mają 8-15 cm średnicy i są ostro piłkowane. Zielonkawe kwiaty, zwykle dwupienne, wyglądają niepozornie. Owoce pojawiają się już z końcem maja - początkiem czerwca a są nimi niesymetryczne skrzydlaki, z których tylko jeden jest dobrze wykształcony. Wyjątkowo pięknie prezentują się klony srebrzyste jesienią, kiedy ich liście przybierają złoty kolor.

Na terenie parku z rodzimych gatunków spotkamy wiązy polne, brzozy brodawkowate, dęby bezszypułkowe, znacznych rozmiarów klony pospolite i klony jawory a nad stawem olsze czarne, wierzby białe i topole czarne.

Wiąz polny, to drzewo o bardzo długich dziejach. Występował na obszarze dzisiejszej Eurazji już 65 milionów lat temu. Nic więc dziwnego, że wszedł do wielu mitów i baśni, wierzeń i praktyk guślarskich. W Polsce miał opinię drzewa dobrego, życzliwego ludziom. Dlatego tak często sadzony bywał w pobliżu domów przez kmieci, królów a nawet świętych. Bardzo lubił wiązy Jan III Sobieski, któremu przypisuje się szczególne upodobanie do sadzenia drzew. Wiąz polny (Ulmus campestris L) osiąga wysokość ponad 30 m, może żyć kilkaset lat i wytworzyć dość gruby pień. Liście ma jajowate, długości 5-10 cm, u nasady wyraźnie niesymetryczne, z wierzchu gładkie ciemnozielone, podwójnie piłkowane. Kwiaty ukazują się wczesną wiosną, pod koniec marca. Owoce – płaskie i wydłużone orzeszki – osadzone ekscentrycznie na wysokości jednej trzeciej jajowatego, błoniastego skrzydełka, dojrzewają pod koniec maja.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa EHRH.), to chyba najbardziej polskie drzewo. Potocznie nazywana jest brzozą płaczącą, a to dlatego, że skórkę najmłodszych części gałązek pokrywają małe tarczowate gruczołki wydzielające kropelki żywicy. Nazwano te kropelki łzami. Brzoza jest pospolitym drzewem klimatu północnego, a jej gatunki są rozpowszechnione w Europie, Ameryce i Azji. Drzewo to osiąga wysokość 20-25 m. Ma smukły pień i długie, cienkie gałązki zwisające z konarów. Żyje 200 lat. Liście skrętoległe, romboidalne lub trójkątne, długości 3-6 cm, są podwójnie piłkowane. Brzoza brodawkowata jest drzewem rozdzielnopłciowym. Zaczyna wydawać owoce w wieku około 10 lat, a w drzewostanie po 25 roku życia. Kwiaty, zebrane w oddzielne kotki, ukazują się w kwietniu. Owoce (oskrzydlone orzeszki długości 2 mm, osadzone w kątach łusek w walcowatym, ścisłym owocostanie długości 2-3 cm) dojrzewają w lipcu; są roznoszone przez wiatr. Daleki lot nasion oraz małe wymagania pod względem jakości i wilgotności gleby czynią z brzozy ważny gatunek pionierski. Brzoza jest drzewem wielce użytecznym. Jej liście wykorzystywane bywają w medycynie. Wywar z nich stanowi środek moczopędny i przeciwrobaczny dla ludzi i zwierząt, a stosowany zewnętrznie – goi wyrzuty skórne. W farbiarstwie – z dodatkiem kredy i ałunu – daje żółć zwaną z niemiecka Schűttgelb. Kora brzozy ma zastosowanie w garbarstwie, wzmacnia skórę i zapachem swym zabezpiecza przed molami. Drewno brzozy brodawkowatej, twarde i elastyczne, wykorzystywane jest w stolarstwie, a jej sok – w przemyśle kosmetycznym.

Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea LIEBL.) występuje w całej Europie. W Polsce rośnie na terenie całego kraju z wyjątkiem Mazur i Suwalszczyzny. Jest typowym gatunkiem światłolubnym. Osiąga wysokość od 30 do 40 m. Liście dębu bezszypułkowego są odwrotnie jajowate, u nasady klinowate,  z 5 lub 6 parami klap i ogonkiem długości 1-2 cm. Kwiaty męskie zebrane w zwisające kotki, kwiaty żeńskie – siedzące. Owocem są żołędzie osadzone po 2-5 bezpośrednio na gałązce (brak szypułek).

Klon pospolity (Acer platanoides L.) w Polsce rośnie na terenie całego kraju. Osiąga wysokość od 25 do 30 m. Korę ma podłużnie, wąsko spękaną. Liście 5-7 klapowe, wcięcia między klapami zaokrąglone, klapy ostro zakończone, w ogonkach przewody mleczne. Po zerwaniu liścia z ogonka wypływa sok mleczny. Owocuje w wieku 15 lat. Gdy rośnie na otwartej przestrzeni, wydaje owoce wcześniej. Żółtozielone kwiaty zebrane we wzniesione baldachogrona, zapylane przez owady, rozwijają się w kwietniu przed ukazaniem się liści. Owocem są skrzydlaki z płaskimi orzeszkami. Skrzydlaki tworzą ze sobą kąt rozwarty. Dojrzewają we wrześniu,  a opadają w październiku. Gatunek dobrze znosi zanieczyszczenia powietrza. Drewno klonu pospolitego ma oryginalną barwę: jest żółtawobiałe z różowym odcieniem. Ponieważ daje się łatwo polerować, a jest twarde, elastyczne i rezonansowe, stosuje się je w meblarstwie i wyrobie instrumentów muzycznych.

Klon jawor (Acer pseudoplatanus L.) uchodził w zamierzchłych czasach i w starożytności aż po średniowiecze za drzewo obdarzone właściwościami boskimi, drzewo dobre, o miękkim sercu, hojne w rozdawaniu szczęścia. W XVIII i XIX w. jawor był uważany za opiekuna zakochanych, czego wyraz znajdujemy w wierszu Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”. Klon jawor występuje w Europie Zachodniej, Środkowej i Południowej. Na północy sięga po Bałtyk. Jest to przede wszystkim gatunek górski. Lubi zimne, wilgotne powietrze i świeże, napowietrzone gleby. Osiąga wysokość od 30 do 35 m, średnicę pnia 150 cm, a wiek – kilkaset lat. Pień jest pokryty szarobrunatną korowiną, odpadającą cienkimi płatami. Pączki ma zielone, brunatno obrzeżone i odstające od pędu. Liście 5-7 klapowe, długości 10-16 cm, piłkowane, od spodu szarozielone, osadzone naprzeciwlegle. Z oderwanego ogonka liściowego nie wypływa sok mleczny. Owocuje w wieku 25-30 lat. Zielonkawe kwiaty, zebrane w zwisające grona, ukazują się w maju. Są w zasadzie obupłciowe, lecz zdarza się niekiedy, że pręciki lub słupki zanikają i stąd spotykane niekiedy kwiatostany widzimy jako jednopłciowe. Owoce złożone z dwóch skrzydlaków tworzących kąt ostry, w nich wypukłe orzeszki; dojrzewają we wrześniu i październiku. Drewno klonu jaworu, białe lub żółtawobiałe, twarde, trudno łupliwe i elastyczne, z natury atłasowopołyskliwe, daje się łatwo wygładzać i polerować, jest więc chętnie używane do wyrobu mebli, oklein i instrumentów muzycznych.

Olsza czarna (Alnus glutinosa L.) występuje prawie w całej Europie, od Hiszpanii po Skandynawię, a na wschodzie sięga po daleką Syberię. W Polsce rośnie na terenie całego kraju na stanowiskach bardzo wilgotnych. Jest gatunkiem światłolubnym i szybko rosnącym. Osiąga wysokość od 25 do 30 m i tworzy strzelisty pień, pokryty ciemnoszarą, prawie czarną, spękaną tafelkowato korowiną. W zimie bardzo łatwo ją rozpoznać po jajowatych, fioletowobrązowych pączkach osadzonych na trzonkach. Szerokie liście, odwrotnie jajowate do okrągłych, długości 5-9 cm, na szczycie tępe lub wycięte, są w młodości nieco lepkie. Olsza czarna wydaje owoce w wieku 10 lat, a w drzewostanach po 25 roku życia. Kwiaty, zebrane w kotki (męskie – żółte, żeńskie – karminowo-czerwone), zakwitają wczesną wiosną – w marcu, ale wykształcają się w roku poprzednim. Z kwiatostanów żeńskich tworzą się do jesieni zdrewniałe nibyszyszeczki zawierające drobne, brunatne orzeszki. Wyposażone są one w bardzo wąskie skrzydełka z tkanką powietrzną, umożliwiającą nie tylko przenoszenie przez wiatr, ale i przez wodę. Na korzeniach olszy znajdują się guzowate narośla, w których żyją bakterie przyswajające wolny azot z powietrza. Dzięki tej symbiozie i szybko rozkładającym się liściom olsza użyźnia glebę. Żółtawoczerwone drewno olszy stosuje się w budownictwie wodnym oraz do wyrobu ołówków i oklein. Węgiel z drewna olchowego używany jest do wyrobu prochu.

Wierzba biała (Salix alba L) to najczęściej spotykana w Europie wierzba drzewiasta. W Polsce występuje na terenie całego kraju na stanowiskach wilgotnych. Osiąga wysokość 20-25 m i żyje od 80 do 120 lat. Pień uzyskuje grubość 1 m, a u starych drzew jest pokryty podłużnie spękaną, szarą korą. Liście wąskie, lancetowate, drobno piłkowane, pod spodem jedwabisto owłosione. Jest to drzewo dwupienne. Kwiatostany – żółtawe kotki, ukazują się w kwietniu. Na drzewach żeńskich na początku czerwca dojrzewają torebki z małymi, owłosionymi nasionami. Wierzba biała jest gatunkiem światłolubnym i wytrzymałym na mróz. Jej miękkie, lekkie i elastyczne drewno jest używane do wyrobu łódek, klepek do beczek oraz do produkcji celulozy. Giętkie pędy wierzbowe stanowią materiał koszykarski.

Topola czarna (Populus nigra L.) obejmuje swym zasięgiem całą Europę Zachodnią, Środkową  i Wschodnią oraz Syberię aż po rzekę Jenisej. Topole rosną bardzo szybko. Osiągają do 36 m wysokości. Pień jest pokryty spękaną, szaroczarną korowiną. Pędy i pączki są żółtawe. Liście szerokie, trójkątne, długości 4-10 cm, zaostrzone, karbowano-piłkowane, osadzone na pędach skrętolegle, rozwijają się w maju. Kotki (męskie – karminowe, żeńskie – zielono-brązowe) zakwitają w marcu – kwietniu, a w maju lub na początku czerwca z pękających torebek wylatują owłosione nasiona. Lekkie drewno topoli czarnej stosowane jest w produkcji oklein i celulozy.

Na terenie parku rosną dwa gatunki drzew obcego pochodzenia, choć bardzo  popularne w naszym krajobrazie. Są to robinia akacjowa i kasztanowiec biały.

Z robinią akacjową (Robinia pseudoacacia L.) wiążą się liczne wierzenia ludowe (występuje w nich pod fałszywą nazwą akacji). Jedno z nich jest związane z obsadzaniem cmentarzy akacjami (widoczne jest to szczególnie na starych cmentarzach wiejskich). Nasi przodkowie, żyjący w ciągłej trwodze przed duchami, sadzili na mogiłach kolczaste krzaki, aby w ten sposób uniemożliwić zmarłemu wydostanie się spod ziemi i składanie nocnych wizyt żywym. Ojczyzną robinii jest Ameryka Północna. Swą nazwę zawdzięcza francuskiemu botanikowi Jean Robin, którego zasługą jest sprowadzenie w 1601 roku tego gatunku do Europy. Robinia akacjowa osiąga wysokość 20-30 m. Ma pień pokryty spękaną korowiną i cierniste gałązki. Liście nieparzystopierzaste, długości 10-25 cm, złożone z 9-19 eliptyczno-owalnych całobrzegich listków ukazują się dopiero pod koniec maja. Wkrótce po nich rozwijają się białe, pachnące kwiaty, zebrane w zwisające grona. Robinia akacjowa ma silny, bardzo rozległy system korzeniowy. Na korzeniach znajdują się brodawki z bakteriami wiążącymi azot z powietrza. Dzięki temu gleba wzbogaca się , ale jednocześnie zatruwa przez wydzieliny korzeniowe. Robinia jest drzewem szybko rosnącym. Ma duże wymagania pod względem światła, bardzo skromne natomiast pod względem pokarmowym i wilgotności gleby. Jest rośliną miododajną oraz o cenionym drewnie.

Kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum L.) przywędrował do nas z Półwyspu Bałkańskiego. W Polsce, która już od dawna słynęła wspaniałością ogrodów przy królewskich i wielkopańskich dworach, unowocześnionych przez włoskich mistrzów ogrodniczych królowej Bony, kasztanowiec (zwany nieprawidłowo kasztanem) od razu znalazł drugą ojczyznę. Kasztanowiec biały osiąga wysokość 25 m i tworzy zwartą, szerokojajowatą koronę. Pień ma zawsze skręcony w prawo i pokryty tafelkowato łuszczącą się korowiną. W zimie łatwo go poznać po wyjątkowo dużych, lepkich i naprzeciwległych pąkach. Liście kasztanowca są duże, dłoniaste, złożone z 5-7 wydłużonych, jajowatych listków, najszerszych w 1/3 wysokości od góry. Rozwijają się wczesną wiosną. Kasztanowiec zaczyna owocować w wieku 10-15 lat. Grzbieciste białe z żółtymi i czerwono-brunatnymi plamkami kwiaty są zebrane we wzniesione wiechy. Do jesieni wykształcają się owoce w postaci skórzastych, kolczastych torebek o średnicy około 5 cm, które pękają uwalniając 1 lub 2 nasiona, tzw. kasztany. W lecie kasztany stanowią ulubiony pokarm jeleni i saren.

Flora parku jest o wiele bogatsza niż udało się to przedstawić w ograniczonym objętościowo artykule. Warto odwiedzić to miejsce, szczególnie jesienią, kiedy park mieni się całą gamą kolorów.

BIBLIOGRAFIA

1. Drzewa Europy Środkowej, tekst J. Pokorny, tablice barwne I. Kaplicka, W-wa 1980.
2. Mowszowicz J., Pospolite rośliny naczyniowe Polski, PWN, Warszawa 1977.
3. Ruszkowski A., Sieradz i okolice. Przewodnik, Sieradz 2000.
4. Świat roślin, pod red.  Prończuk J., Warszawa 1977.
5. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B., Rośliny polskie, PWN, Warszawa 1986.
6. Szkice z dziejów Sieradzkiego, pod red. J. Śmiałowskiego, PWN, Łódź 1977.
7. Ziółkowska M., Gawędy Ziółkowska Maria, Gawędy o drzewach , Warszawa 1983.